Tijdens een bijeenkomst enige tijd geleden hield ik een korte inleiding, daarbij gebruik makend van de socratische methode.
Na afloop kwam de organisatrice van die bijeenkomst naar me toe met de opmerking dat iemand, die ze over mijn methodiek had verteld, had gereageerd: 'Ach ja, een typisch 70er jaren geitenwollensokken methode'.
Ik was niet zozeer beledigd door die opmerking als wel verbouwereerd, want blijkbaar kende mijn zegsvrouw een zekere autoriteit aan deze persoon toe, niet beseffend dat het een meer dan levensgrote demonstratie was van onkunde over hoezeer Socrates vandaag de dag leeft.
Bedrijven, non-profit organisaties en niet in de laatste plaats het onderwijs op verschillende niveaus, maken in toenemende mate gebruik van het socratische gesprek en de verschillende toepassingsmogelijkheden van de socratische methode.
Al ruim 2 jaar geleden signaleerde De Groene Amsterdammer dit verschijnsel in een artikel met de veelzeggende titel: 'De Sokrates-industrie'.
Het veelgeprezen tv-programma Het Lagerhuis is helemaal gebaseerd op de socratische methode en Marcel van Dam's hoog gewaardeerde programma uit de jaren '80 De Achterkant van het Gelijk was een boeiende variant. Bijzonder in dit verband is dat Van Dam juist deze maand (september 2002) zes nieuwe programma's onder dezelfde titel heeft opgenomen, die momenteel worden uitgezonden.
Het HBOV heeft zich in het laatste decennium bezonnen op nieuwe onderwijs-methodes en daarbij het PGO ofwel Probleem Gestuurd Onderwijs ontwikkeld, alweer een zeer herkenbare variant van de socratische methode.

De methodiek van Socrates
Socrates bracht niet minder dan een omwenteling teweeg in het wijsgerig denken van zijn tijd, het welvarende Athene van de 5e eeuw voor Christus.
Tot dan toe was het denken vooral gericht geweest op 'buiten', op systemen als de maatschappij, de aarde, het heelal en werd de wereld 'geduid' op basis van deze systemen en op de mens als een deel van de systemen.
Met een verwijzing naar de spreuk boven de ingang van het Orakel van Delphi 'Ken Uzelf' stelde Socrates: Het enige wat ik weet is dat ik niet(s) weet.
Zijn filosofie richtte zich meer naar binnen, naar de mens, het individu.
Als 'niet-wetende' kon er voor Socrates dan ook geen sprake zijn van kennisoverdracht in de gebruikelijke zin van het woord: het overdragen van kennis van de meester aan de leerling.
Sterker nog: de leermeester wordt zelf leerling en stelt vragen, als op zijn minst 'schijnbaar onwetende'.
Anders gesteld: de meester is de vragende (in het Grieks: eiroon, waarvan het woord ironie is afgeleid) en de leerling geeft (de) antwoorden.
Het ging Socrates minder om het verwerven van kennis als een verzameling feiten, als wel om het verwerven van inzicht, datgene waar het werkelijk om gaat, wat werkelijk van belang en waarde is.
Tweeduizend jaar later verwoordde Kahlil Gibran dat idee in zijn boek De Profeet als volgt: 'Niemand kan je leren dan wat al in de dageraad van je kennis verborgen ligt'.

Hoewel niet bekend is of Socrates kon lezen en schrijven, is het opmerkelijk dat hijzelf nooit de pen ter hand heeft genomen en zijn ideeën op schrift heeft gesteld. Dat we desondanks zoveel over de filosoof weten is te danken aan twee tijdgenoten: Xenophon en vooral aan zijn leerling Plato.
In een informatiemaatschappij als de onze is het bijna ondenkbaar dat we bepaalde ideeën en gedachten niet vastleggen, maar het is tekenend voor Socrates: niet zijn persoonlijke ideeën en gedachten zijn eerst en vooral van belang, maar wat mensen ermee doen, hoe ze er mee omgaan en ze toepassen in hun eigen leven, in hun eigen groei en ontwikkeling.

Het voortdurend stellen van min of meer 'kritische' vragen werd Socrates niet in dank afgenomen. Integendeel.
In 399 voor Christus werd hij ter dood veroordeeld om twee redenen: het niet accepteren van de Atheense goden en vooral: vanwege zijn 'verderfelijke invloed' op jongeren die massaal op hem afkwamen en hem bewonderden.

Onderwijzen & Leren
Effe checken…
Kennis als het leren van feiten via studieboeken of door kennisoverdracht via een leerkracht of docent is minder effectief dan wanneer het leren plaatsvindt binnen een bepaalde context (Moust c.s.).
De socratische methode schept voortdurend een bepaalde context, waar de lerende vragen over stelt, om aldus tot inzicht(en) te komen.
Kennis als een verzameling feiten leidt niet automatisch tot inzicht en tot het ontwikkelen van vaardigheden.
Het schoolse leren, waarin een leerkracht alleen maar kennis overdraagt beklijft slecht. Van alles wat een leerkracht (of iemand anders die informatie overdraagt) in een monoloog vertelt blijft alleen maar datgene hangen wat in de eerste twintig minuten wordt verteld.
En dan nog is het de vraag wat de feitelijke waarde is van die kennis voor de ontvanger ervan. De overbrenger heeft immers al vooraf bepaald welke kennis hij/zij van belang vindt en wil overdragen. Het is een kennis-selectie, waarvan niet duidelijk is of de ontvanger ook zelf vindt of hij (m/v) uitgerekend die informatie werkelijk nodig heeft.
Sterker nog: sinds het internet kan iedereen binnen de kortst mogelijke keren toegang krijgen tot de meest uiteenlopende feiten en kennis en ligt het meer voor de hand om lerenden vaardig te maken in het vinden van die informatie, met gebruikmaking van de goede instrumenten.
Het reguliere onderwijs heeft van kennis een doel, een product gemaakt in plaats van wat het werkelijk zou kunnen zijn: kennis als een bruikbaar instrument.

Wat de socratische methode verder zo interessant maakt, is dat het als leermethode zo afwijkt van het schoolse leren en daarmee heel dicht staat bij een meer 'natuurlijke vorm' van leren, waar we door diezelfde school vaak van vervreemd raken.
Als kinderen leren we de meest basale dingen niet omdat vader en moeder er eerst een les over hebben gegeven (Les 1: hoe loop ik?) maar door twee andere dingen: voorbeeld en uitproberen (ervaring).
Zodra het kind kan praten komt daar een derde aspect bij: het stellen van vragen. Juist door hun onbevangenheid en nieuwsgierigheid (en nog niet volgepropt met allerlei theoretische ballast), stellen uitgerekend kinderen vaak op zeer socratische wijze vragen.
Op buitenlandse scholen waar al in het basisonderwijs filosofie op het lesprogramma staat blijkt dat kinderen daar uitstekend mee om kunnen gaan.
Bovendien is gebleken dat kinderen de socratische methode ook weten te gebruiken in andere toepassingen: als een instrument om te leren, problemen op te leren lossen en als een middel om in gesprek te raken, een gesprek wel te verstaan dat niet als een discussie maar als een dialoog wordt gevoerd.
Want dat was wat Socrates deed en waar de op hem geënte methodes voor staan: het aangaan van de dialoog.

Een mooi voorbeeld van de socratische methode wordt overigens getoond in een reclamespot over een bepaald keurmerk voor rund- en kalfsvlees.
Een moeder bereidt het vlees en legt haar dochtertje iets uit over dat keurmerk. Maar het kind is niet zomaar tevreden met de uitleg en blijft de vraag stellen: Waarom?, zoals kinderen dat vaak doen.
En de moeder gaat steeds verder in haar uitleg (zo ontstaat inzicht in waar het in essentie om gaat, in dit geval de boodschap die de spot uit wil dragen), tot alles gezegd is.
De clou is, dat het kind achteraf blijkbaar heel goed wist waar de boodschap over ging, want als excuus voor haar vragen eindigt de spot met haar opmerking: Effe Checken.
Het had een uitspraak van Socrates kunnen zijn.

Ivan Illich
Natuurlijk kan ik de verleiding niet weerstaan om even een uitstapje te maken naar mijn eigen geitenwollensokken- periode: de jaren '70, of meer specifiek, 1972, het jaar waarin de Nederlandse vertaling verscheen van Ivan Illich's baanbrekende boek Deschooling Society, Nederlandse vertaling: Ontscholing van de Maatschappij.
Voor de belangstellende is het origineel via het internet gratis te downloaden.
Toen ik onlangs zijn boek weer eens doorbladerde viel me op hoe verbazend actueel zijn opvattingen zijn en hoe goed bruikbaar zijn voorstellen zijn voor een andere vorm van onderwijs, of beter gezegd: andere vormen van leren.
Het is al veel langer bekend dat mensen in het algemeen meer buiten dan binnen de school leren.
Dus waarom zouden we daar niet veel meer gebruik van maken?
Waarom zouden we niet meer situaties en mogelijkheden scheppen om te leren buiten het instituut school? Anders geformuleerd en geheel in de lijn van de socratische methode: waarom zouden we de context van de lerende niet veel meer benutten als een goed leerklimaat?
Uiteraard gaat Illich veel verder en dieper en waarschuwt hij bijvoorbeeld voor de school als gevaarlijk vanwege het geïnstitutionaliseerde onderwijs, dat niet primair gericht is op de vrije kennisgaring, maar op het dusdanig sturen van die kennis, noodzakelijk om van iemand een aangepast burger te maken.
Waar het me hier vooral om gaat is het idee dat ook Illich bepleit dat het niet-schoolse leren, maar het inzichtelijk leren van groter belang is dan uitsluitend of hoofdzakelijk kennisverwerving.
Simpel gezegd: iets willen weten omdat je graag iets wilt kunnen, maakt van die kennisverwerving een spel, een weg tot het bereiken van die vaardigheid. Zo gaat het ook met de kennisverwerving zelf. Het is oneindig veel boeiender om zelf kennis te vergaren die ik leuk, interessant of noodzakelijk voor mezelf vindt, dan om kennis voorgeschoteld te krijgen, waarvan een ander, of de school, of zelfs de samenleving vindt, dat die belangrijk voor mij is.
De socratische methode is een belangrijk hulpmiddel om die weg te bewandelen.

Socrates bevragen
Hoewel Plato zelf niet bij het sterven en de dood van Socrates aanwezig was, heeft hij dat proces ontroerend beschreven.
Na het drinken van de gifbeker wachtte hij tot hij de eerste verschijnselen van het werkende gif in zijn benen voelde, ging liggen en zijn laatste woorden waren: Laten we niet vergeten Asklepios een haan te offeren.

De dichteres Ida Gerhardt schreef er dit kwatrijn over:

Offert Asklepius een haan
want hij is tot den dood genezen
die door zijn volk is uitgewezen
en ongeweten heengegaan

Asklepios was de Griekse god van de geneeskunst en het was gebruikelijk om een haan te offeren aan de god, uit dankbaarheid wanneer iemand genezen was. Zoals de haan de bode is van de dageraad, zo geeft genezing van een ziekte nieuwe kansen en nieuwe mogelijkheden.
Gerhardt interpreteert in haar gedicht de uitspraak van Socrates heel duidelijk als een verwijzing naar zijn eigen dood, die als een verlossing zou komen, als een 'voorgoed genezen zijn van het leven'.
Anderen hebben gesuggereerd dat het een eerbetoon van de filosoof was aan zijn leerling en trouwe vriend Plato, die uitgerekend op zijn sterfdag ziek was en niet bij zijn dood aanwezig kon zijn.
Hoe het ook zij, Socrates' dood zou een mooi begin kunnen zijn van een socratisch gesprek, beginnend met de vraag of zijn dood moord of zelfmoord was.
Hoewel hij tot het drinken van de gifbeker werd veroordeeld werd hem de kans geboden de stad Athene te ontvluchten. Hij weigerde dat.
Dus: koos hij zelf voor de dood of bleef de overheid verantwoordelijk voor het uitgesproken vonnis, waaraan Socrates (alleen maar) gevolg gaf?

28 september 2002

Harry Fleurke

Literatuur:

Moust, J., P. Bouhuijs en H. Schmidt, Probleemgestuurd leren, een wegwijzer voor studenten. 3e druk. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1997;

Illich, Ivan, Ontscholing van de maatschappij Baarn: Het Wereldvenster 1972;

Gerhardt, Ida, Verzameld Werk Amsterdam: Atheneum/Polak 1980;

Gibran, Kahlil, De Profeet ? uitgave van 1976;

Störig, H.J., Geschiedenis van de filosofie Utrecht: Het Spectrum 1982;

Plato, Verzameld Werk Baarn: Agora 1999