Een halve eeuw wachten

terug	EEN HALVE EEUW WACHTEN Enkele weken geleden startten de NPS en VPRO een uniek project met de vertoning van de verfilming van Samuel Beckett's complete toneelwerk. Het project valt ongeveer samen met de première van zijn bekendste stuk bijna 50 jaar geleden 'Wachten op Godot'. Helemaal accuraat is die vijftig jaar niet, want de gelijknamige film verscheen al in 1949 en de eerste toneeluitvoering in Parijs vond plaats in januari 1953, dus ruim 3 jaar na de film. SAMUEL BECKETT (1906-1989) De exacte geboortedatum van Beckett is niet precies bekend, vooral omdat Beckett zelf graag rondvertelde dat hij werd geboren op Goede Vrijdag 13 april, terwijl andere bronnen 13 mei noemen. Hij werd geboren in Focrock, een voorstadje van Dublin, Ierland. In 1927 behaalt hij aan het Trinity College in Dublin een graad in Italiaans en Frans en werkt hij twee jaar als gastdocent Engels in Parijs. In die periode leert Beckett James Joyce kennen, die een enorme indruk op hem maakt en zeer bepalend is geweest voor zijn verdere ontwikkeling als auteur. Hij keert terug naar Dublin om zijn studie voort te zetten, maar het academische klimaat en wat hij noemt de 'bekrompenheid' van Ierland bevallen hem niet en hij zwerft enkele jaren door Europa. Na het behalen van zijn Masters Degree in 1937 vestigt hij zich in Parijs. Een jaar later leert hij zijn levensgezellin Suzanne kennen, met wie hij na 23 jaar trouwt. Ze blijven bij elkaar tot haar dood. In hetzelfde jaar wordt hij overvallen door een pooier, die met een messteek zijn long doorboort, een incident dat hem bijna het leven kost. Tijdens de oorlogsjaren zijn Suzanne en Beckett actief in het verzet, waar ze deel uitmaken van een spionagenetwerk. Beckett ziet zich echter genoodzaakt om in 1942 vanwege die activiteiten naar onbezet gebied te vluchten. Hij werkt enkele jaren als boer in het onbezette zuiden van Frankrijk. Na de oorlog werkte hij voor het Ierse Rode Kruis in Normandië. In die periode komt zijn schrijverscarrière goed op gang. Aanvankelijk zijn in zijn werk nog duidelijk de invloeden van Joyce merkbaar, maar vanaf ongeveer 1950 heeft hij duidelijk zijn eigen stijl gevonden. In 1969 ontving Samuel Beckket de Nobelprijs voor literatuur, o.a. vanwege de wijze waarop hij in zijn werk het 'moderne levensgevoel' vorm had gegeven. Hij stierf op 22 december 1989, vier maanden na de dood van zijn vrouw Suzanne. Beide liggen begraven op de begraafplaats Montparnasse in Parijs. WACHTEN OP GODOT Samuel Beckett schreef naast 19 toneelstukken romans, hoorspelen, gedichten, verhalen, essays en filmscripts. Hij vertaalde zijn eigen werk van het Frans in het Engels of omgekeerd, hoewel hij het merendeel van zijn werk in het Frans schreef, om te kunnen schrijven zonder aan stijl gebonden te zijn, zoals hij zelf verklaarde.. Daarnaast was hij actief als adviseur en regisseur bij de uitvoering van zijn stukken en scripts. Ook was hij intensief betrokken bij de vertalingen in andere talen. Verreweg het bekendst werd hij met het stuk 'Wachten op Godot', dat nog altijd wereldwijd op het repertoire van toneelgroepen staat. *Een korte geschiedenis* Wachten op Godot (oorspronkelijk in het Frans geschreven: En Attendant Godot) beleefde zijn première op 5 januari 1953 in het Théatre de Babylone in Parijs. De recensenten waren over het algemeen positief over het stuk, het publiek hopeloos verdeeld. Dit laatste leidde zelfs tot een handgemeen tussen voor- en tegenstanders tijdens één van de eerste opvoeringen, als gevolg waarvan de reputatie van het stuk in een klap was gevestigd. Beckett vertaalde Godot in 1954 in het Engels en de eerste Engelstalige uitvoering vond plaats op 5 augustus 1955 in de Londense Arts Theatre Club. In datzelfde jaar werd het stuk ook voor het eerst in het Nederlands uitgevoerd, in de vertaling van de schrijfster Jacoba van Velde, die het werk van Beckett in Nederland introduceerde. Burgemeesters van verschillende steden durfden aanvankelijk de opvoering niet aan, maar een inleiding bij een voorstelling in Arnhem door Anton van Duinkerken (een katholieke literator van onbesproken gedrag) stelde de vroede vaderen gerust. Nog in 1988 kwam een Nederlandse uitvoering van Godot in opspraak, toen Beckett zonder succes probeerde te verbieden dat de vier mannenrollen door vrouwen werden gespeeld. In 1998 werd Wachten op Godot via een enquète onder 800 Britse toneelschrijvers, acteurs, schouwburgdirecteuren en journalisten uitgeroepen tot het belangrijkste toneelstuk van de twintigste eeuw. *Het verhaal* Misschien wel het meest confronterende voor het publiek dat de allereerste uitvoering meemaakte was waarschijnlijk juist dat er helemaal geen sprake is van een verhaallijn met een duidelijke plot. Twee zwervers, Vladimir (Didi) en Estragon (Gogo) wachten bij een dode boom op iemand die ze Godot noemen. Wie Godot is en waarom de beide mannen op hem wachten blijft onduidelijk. In het eerste bedrijf hebben ze een absurde ontmoeting met twee andere mannen, Lucky en Pozzo en in beide bedrijven verschijnt een naamloze jongen als boodschapper van Godot, beide keren met de mededeling dat Godot helaas niet kan komen. In het tweede bedrijf heeft de boom enkele groene bladeren. Dat gebeuren krijgt weliswaar de aandacht van Didi en Gogo, maar die aandacht verklaart allerminst de bladeren. In wezen bestaat het grootste deel van het stuk uit dialogen tussen Estragon en Vladimir, die even zo vaak twee monologen zijn. *Interpretaties* Al vrij gauw vanaf de eerste opvoeringen werd Godot gezien als een stuk waarin het moderne levensgevoel van de naoorlogse jaren vorm werd gegeven: het absurde, nihilistische en uitzichtloze van het bestaan, gecombineerd met de onmacht om dat bestaan adequaat in taal uit te drukken. Vooral het onvermogen van de verbale communicatie bleef sindsdien een kenmerk van Beckett's werk en in zijn latere stukken werd zijn taal steeds schraler en kariger, zoveel mogelijk terug gebracht tot de essentie. Tegelijk is juist het absurde in Wachten op Godot ook dermate absurdistisch, dat er veel te lachen valt om de merkwaardige tweespraken tussen Vladimir en Estragon. Dat het stuk bij de oeropvoeringen werd gezien als een verwoording van het naoorlogse levensgevoel verklaart echter niet het succes ervan vijftig jaar later. En wellicht heeft Beckett uitdrukking aan dat gevoel willen geven, volgens een van zijn biografen werd de schrijver geïnspireerd door een schilderij van de 19e eeuwse kunstenaar Caspar David Friedrich, waarop twee figuren onder een dode boom naar het maanlicht staan te kijken. Inmiddels is met alle interpretaties die door de jaren heen zijn beschreven in boeken, tijdschriften etc. waarschijnlijk een aardig bibliotheekje te vullen. En dat geeft meteen de kracht en het geheim van het stuk aan. Het verwoordt niet alleen een bepaald levensgevoel uit een zekere periode, het leent zich voor velerlei interpretaties, binnen allerlei mogelijke kaders, waardoor het een tijdloos karakter heeft gekregen en nog heeft. Een mij bij naam onbekende Engelstalige auteur stak daar flink de draak mee, door enkele fictieve interpretaties vanuit verschillende standpunten op een rijtje te zetten: De Dominee: Godot is natuurlijk God en het stuk toont aan dat wachten op God zinloos is als je hem niet in je hart toelaat enz. enz…. De Marxist: Wachten op Godot is een belangrijke parabel over de klassenstrijd. Aan de ene kant de ultieme kapitalist Godot, onzichtbaar, op afstand en machtig, wiens streken de onbenulligheden van de werkende klasse dicteren. Aan de andere kant de vertegenwoordigers van de werkende klasse: vervreemd, een onbeduidend leven leidend in volkomen afhankelijkheid van de kapitalistische klasse. Het stuk toont wat er gebeurt als de werkende klasse zich niet verenigt enz. enz… De Freudiaan: Wachten op Godot is een gerationaliseerde droom scène die symbolisch de fundamentele aard van verlatingsangst uitdrukt. Buiten beeld hebben we de afwezige ouder, almachtig, bemind, gewenst, maar niet aanwezig. Op het toneel zien we prototypes van het werkelijke kind dat zich neurotisch beweegt door verschillende stadia van verdedigingsmechanismen enz. enz… Zen: Niet wachten op Godot is ook Wachten op Godot. En zo gaat dit artikel nog even door. Humoristisch bedoeld geeft het overduidelijk aan hoe het stuk zonder enige moeite ingebed kan worden in verschillende denkkaders. Merkwaardig genoeg doet geen enkele interpretatie ook maar iets af aan de zeggingskracht van het stuk zelf. Beckett zelf scheen vaak geamuseerd te zijn door al de betekenissen die aan zijn stuk werden gegeven, vooral waar het de speculaties betrof over de vraag wie Godot nou eigenlijk was en waar Godot symbool voor stond. Zelf heeft hij zich daar nooit over uitgelaten. Een persoonlijke noot Wat mij steeds weer opvalt als ik het stuk zie, maar meer nog als ik de tekst lees is het feit dat Didi en Gogo in feite niet echt wachten, maar veel meer afwachten. Anders gezegd: zij kijken niet vooruit met een hoopvolle verwachting, zij laten alles over zich komen, ondertussen de tijd dodend met praten over alles en niks. Nergens tonen ze enig zelfstandig initiatief, nergens besluiten ze dat ze beter zelf het heft in handen kunnen nemen, bijvoorbeeld om Godot te zoeken. Aan het eind van het verhaal zijn ze nog geen steek verder en begint alles weer van voren af aan. Alleen de boom, hoe minimaal ook met enkele groene blaadjes, groeit verder. Zelfs de schokkende confrontatie met Lucky en Pozzo verandert niks aan hun kijk op het leven, hun bestaan en op henzelf. Misschien gaat Wachten op Godot ook wel over het onvermogen om te veranderen, te groeien, open te staan voor het nieuwe, dus over de diepe angst om het veilige en vertrouwde (hoe miserabel in het geval van Vladimir en Estragon ook) los te laten. Eén stap hebben de zwervers echter wel gezet: ze hebben een doel: Godot. Maar een doel komt zelden naar een mens toe. Onder een boom blijven zitten wachten brengt het doel niet dichterbij. Opstaan, gaan lopen, op weg gaan, ook al weet je niet waar je precies het doel kunt vinden en hoe je het kunt bereiken, die les hebben ze blijkbaar (nog?) niet geleerd. Elke ontmoeting, elke gebeurtenis in mijn leven kan me helpen een stap verder te komen op mijn weg, of juist vertellen dat ik beter een andere richting kan kiezen. Alleen betekent het wel dat ik bereid ben open te staan voor iedere vingerwijzing en iedere richtingwijzer. Alleen op die manier kan ik echte keuzes maken, zonder op drift te slaan en zonder meegesleurd te worden door de waan van de dag, zonder de waan van Godot. Harry Fleurke 13 mei 2002 Beckett op film wordt wekelijks uitgezonden door de NPS / VPRO op de late dinsdagavond, t/m 27 augustus a.s. op Nederland 3. De verfilming van Wachten op Godot is te zien op zondag 4 augustus. Zie ook: http://www.beckettonfilm.nl Een nieuwe Beckett-voorstelling, seizoen 2002/2003

EEN HALVE EEUW WACHTEN

Enkele weken geleden startten de NPS en VPRO een uniek project met de vertoning van de verfilming van Samuel Beckett's complete toneelwerk.
Het project valt ongeveer samen met de première van zijn bekendste stuk bijna 50 jaar geleden 'Wachten op Godot'.
Helemaal accuraat is die vijftig jaar niet, want de gelijknamige film verscheen al in 1949 en de eerste toneeluitvoering in Parijs vond plaats in januari 1953, dus ruim 3 jaar na de film.

SAMUEL BECKETT (1906-1989)
De exacte geboortedatum van Beckett is niet precies bekend, vooral omdat Beckett zelf graag rondvertelde dat hij werd geboren op Goede Vrijdag 13 april, terwijl andere bronnen 13 mei noemen.
Hij werd geboren in Focrock, een voorstadje van Dublin, Ierland.
In 1927 behaalt hij aan het Trinity College in Dublin een graad in Italiaans en Frans en werkt hij twee jaar als gastdocent Engels in Parijs.
In die periode leert Beckett James Joyce kennen, die een enorme indruk op hem maakt en zeer bepalend is geweest voor zijn verdere ontwikkeling als auteur.
Hij keert terug naar Dublin om zijn studie voort te zetten, maar het academische klimaat en wat hij noemt de 'bekrompenheid' van Ierland bevallen hem niet en hij zwerft enkele jaren door Europa.
Na het behalen van zijn Masters Degree in 1937 vestigt hij zich in Parijs.
Een jaar later leert hij zijn levensgezellin Suzanne kennen, met wie hij na 23 jaar trouwt.
Ze blijven bij elkaar tot haar dood.
In hetzelfde jaar wordt hij overvallen door een pooier, die met een messteek zijn long doorboort, een incident dat hem bijna het leven kost.
Tijdens de oorlogsjaren zijn Suzanne en Beckett actief in het verzet, waar ze deel uitmaken van een spionagenetwerk.
Beckett ziet zich echter genoodzaakt om in 1942 vanwege die activiteiten naar onbezet gebied te vluchten. Hij werkt enkele jaren als boer in het onbezette zuiden van Frankrijk.
Na de oorlog werkte hij voor het Ierse Rode Kruis in Normandië.
In die periode komt zijn schrijverscarrière goed op gang. Aanvankelijk zijn in zijn werk nog duidelijk de invloeden van Joyce merkbaar, maar vanaf ongeveer 1950 heeft hij duidelijk zijn eigen stijl gevonden.
In 1969 ontving Samuel Beckket de Nobelprijs voor literatuur, o.a. vanwege de wijze waarop hij in zijn werk het 'moderne levensgevoel' vorm had gegeven.
Hij stierf op 22 december 1989, vier maanden na de dood van zijn vrouw Suzanne. Beide liggen begraven op de begraafplaats Montparnasse in Parijs.

WACHTEN OP GODOT
Samuel Beckett schreef naast 19 toneelstukken romans, hoorspelen, gedichten, verhalen, essays en filmscripts.
Hij vertaalde zijn eigen werk van het Frans in het Engels of omgekeerd, hoewel hij het merendeel van zijn werk in het Frans schreef, om te kunnen schrijven zonder aan stijl gebonden te zijn, zoals hij zelf verklaarde.. Daarnaast was hij actief als adviseur en regisseur bij de uitvoering van zijn stukken en scripts.
Ook was hij intensief betrokken bij de vertalingen in andere talen.

Verreweg het bekendst werd hij met het stuk 'Wachten op Godot', dat nog altijd wereldwijd op het repertoire van toneelgroepen staat.

Een korte geschiedenis
Wachten op Godot (oorspronkelijk in het Frans geschreven: En Attendant Godot) beleefde zijn première op 5 januari 1953 in het Théatre de Babylone in Parijs. De recensenten waren over het algemeen positief over het stuk, het publiek hopeloos verdeeld. Dit laatste leidde zelfs tot een handgemeen tussen voor- en tegenstanders tijdens één van de eerste opvoeringen, als gevolg waarvan de reputatie van het stuk in een klap was gevestigd.
Beckett vertaalde Godot in 1954 in het Engels en de eerste Engelstalige uitvoering vond plaats op 5 augustus 1955 in de Londense Arts Theatre Club.
In datzelfde jaar werd het stuk ook voor het eerst in het Nederlands uitgevoerd, in de vertaling van de schrijfster Jacoba van Velde, die het werk van Beckett in Nederland introduceerde.
Burgemeesters van verschillende steden durfden aanvankelijk de opvoering niet aan, maar een inleiding bij een voorstelling in Arnhem door Anton van Duinkerken (een katholieke literator van onbesproken gedrag) stelde de vroede vaderen gerust.
Nog in 1988 kwam een Nederlandse uitvoering van Godot in opspraak, toen Beckett zonder succes probeerde te verbieden dat de vier mannenrollen door vrouwen werden gespeeld.
In 1998 werd Wachten op Godot via een enquète onder 800 Britse toneelschrijvers, acteurs, schouwburgdirecteuren en journalisten uitgeroepen tot het belangrijkste toneelstuk van de twintigste eeuw.

Het verhaal
Misschien wel het meest confronterende voor het publiek dat de allereerste uitvoering meemaakte was waarschijnlijk juist dat er helemaal geen sprake is van een verhaallijn met een duidelijke plot.
Twee zwervers, Vladimir (Didi) en Estragon (Gogo) wachten bij een dode boom op iemand die ze Godot noemen.
Wie Godot is en waarom de beide mannen op hem wachten blijft onduidelijk.
In het eerste bedrijf hebben ze een absurde ontmoeting met twee andere mannen, Lucky en Pozzo en in beide bedrijven verschijnt een naamloze jongen als boodschapper van Godot, beide keren met de mededeling dat Godot helaas niet kan komen.
In het tweede bedrijf heeft de boom enkele groene bladeren. Dat gebeuren krijgt weliswaar de aandacht van Didi en Gogo, maar die aandacht verklaart allerminst de bladeren.
In wezen bestaat het grootste deel van het stuk uit dialogen tussen Estragon en Vladimir, die even zo vaak twee monologen zijn.

Interpretaties
Al vrij gauw vanaf de eerste opvoeringen werd Godot gezien als een stuk waarin het moderne levensgevoel van de naoorlogse jaren vorm werd gegeven: het absurde, nihilistische en uitzichtloze van het bestaan, gecombineerd met de onmacht om dat bestaan adequaat in taal uit te drukken.
Vooral het onvermogen van de verbale communicatie bleef sindsdien een kenmerk van Beckett's werk en in zijn latere stukken werd zijn taal steeds schraler en kariger, zoveel mogelijk terug gebracht tot de essentie.
Tegelijk is juist het absurde in Wachten op Godot ook dermate absurdistisch, dat er veel te lachen valt om de merkwaardige tweespraken tussen Vladimir en Estragon.

Dat het stuk bij de oeropvoeringen werd gezien als een verwoording van het naoorlogse levensgevoel verklaart echter niet het succes ervan vijftig jaar later.
En wellicht heeft Beckett uitdrukking aan dat gevoel willen geven, volgens een van zijn biografen werd de schrijver geïnspireerd door een schilderij van de 19e eeuwse kunstenaar Caspar David Friedrich, waarop twee figuren onder een dode boom naar het maanlicht staan te kijken.

Inmiddels is met alle interpretaties die door de jaren heen zijn beschreven in boeken, tijdschriften etc. waarschijnlijk een aardig bibliotheekje te vullen.
En dat geeft meteen de kracht en het geheim van het stuk aan. Het verwoordt niet alleen een bepaald levensgevoel uit een zekere periode, het leent zich voor velerlei interpretaties, binnen allerlei mogelijke kaders, waardoor het een tijdloos karakter heeft gekregen en nog heeft.

Een mij bij naam onbekende Engelstalige auteur stak daar flink de draak mee, door enkele fictieve interpretaties vanuit verschillende standpunten op een rijtje te zetten:
De Dominee:
Godot is natuurlijk God en het stuk toont aan dat wachten op God zinloos is als je hem niet in je hart toelaat enz. enz….
De Marxist:
Wachten op Godot is een belangrijke parabel over de klassenstrijd. Aan de ene kant de ultieme kapitalist Godot, onzichtbaar, op afstand en machtig, wiens streken de onbenulligheden van de werkende klasse dicteren. Aan de andere kant de vertegenwoordigers van de werkende klasse: vervreemd, een onbeduidend leven leidend in volkomen afhankelijkheid van de kapitalistische klasse. Het stuk toont wat er gebeurt als de werkende klasse zich niet verenigt enz. enz…
De Freudiaan:
Wachten op Godot is een gerationaliseerde droom scène die symbolisch de fundamentele aard van verlatingsangst uitdrukt. Buiten beeld hebben we de afwezige ouder, almachtig, bemind, gewenst, maar niet aanwezig. Op het toneel zien we prototypes van het werkelijke kind dat zich neurotisch beweegt door verschillende stadia van verdedigingsmechanismen enz. enz…
Zen:
Niet wachten op Godot is ook Wachten op Godot.

En zo gaat dit artikel nog even door.
Humoristisch bedoeld geeft het overduidelijk aan hoe het stuk zonder enige moeite ingebed kan worden in verschillende denkkaders.
Merkwaardig genoeg doet geen enkele interpretatie ook maar iets af aan de zeggingskracht van het stuk zelf.
Beckett zelf scheen vaak geamuseerd te zijn door al de betekenissen die aan zijn stuk werden gegeven, vooral waar het de speculaties betrof over de vraag wie Godot nou eigenlijk was en waar Godot symbool voor stond. Zelf heeft hij zich daar nooit over uitgelaten.

Een persoonlijke noot
Wat mij steeds weer opvalt als ik het stuk zie, maar meer nog als ik de tekst lees is het feit dat Didi en Gogo in feite niet echt wachten, maar veel meer afwachten.
Anders gezegd: zij kijken niet vooruit met een hoopvolle verwachting, zij laten alles over zich komen, ondertussen de tijd dodend met praten over alles en niks.
Nergens tonen ze enig zelfstandig initiatief, nergens besluiten ze dat ze beter zelf het heft in handen kunnen nemen, bijvoorbeeld om Godot te zoeken.
Aan het eind van het verhaal zijn ze nog geen steek verder en begint alles weer van voren af aan. Alleen de boom, hoe minimaal ook met enkele groene blaadjes, groeit verder.
Zelfs de schokkende confrontatie met Lucky en Pozzo verandert niks aan hun kijk op het leven, hun bestaan en op henzelf.
Misschien gaat Wachten op Godot ook wel over het onvermogen om te veranderen, te groeien, open te staan voor het nieuwe, dus over de diepe angst om het veilige en vertrouwde (hoe miserabel in het geval van Vladimir en Estragon ook) los te laten.
Eén stap hebben de zwervers echter wel gezet: ze hebben een doel: Godot.
Maar een doel komt zelden naar een mens toe. Onder een boom blijven zitten wachten brengt het doel niet dichterbij. Opstaan, gaan lopen, op weg gaan, ook al weet je niet waar je precies het doel kunt vinden en hoe je het kunt bereiken, die les hebben ze blijkbaar (nog?) niet geleerd.
Elke ontmoeting, elke gebeurtenis in mijn leven kan me helpen een stap verder te komen op mijn weg, of juist vertellen dat ik beter een andere richting kan kiezen.
Alleen betekent het wel dat ik bereid ben open te staan voor iedere vingerwijzing en iedere richtingwijzer. Alleen op die manier kan ik echte keuzes maken, zonder op drift te slaan en zonder meegesleurd te worden door de waan van de dag, zonder de waan van Godot.

Harry Fleurke

13 mei 2002

Beckett op film wordt wekelijks uitgezonden door de NPS / VPRO op de late dinsdagavond, t/m 27 augustus a.s. op Nederland 3.
De verfilming van Wachten op Godot is te zien op zondag 4 augustus.
Zie ook: http://www.beckettonfilm.nl

Een nieuwe Beckett-voorstelling, seizoen 2002/2003