Terug naar overzicht
"Ontdek de psychologie" is de titel van een cursus die onze nationale televisie-academie TELEAC aanbiedt ter gelegenheid van het 100-jarige bestaan van psychologisch wetenschappelijk onderzoek in Nederland.
In 1892 werd in Groningen het eerste psychologisch laboratorium opgericht. In een 26-delige televisieserie en 12 radiolessen wordt een breed overzicht van het vakgebied van de psychologie en haar diverse terreinen in beeld gebracht. In het gelijknamige cursusboek hebben 29 Nederlandse wetenschappers in 25 hoofdstukken vooral recent psychologisch onderzoek op een indrukwekkende en voor de leek begrijpelijke wijze in kaart gebracht. En niet alleen recente maar ook veel Nederlandse onderzoeksresultaten worden beschreven. Soms tot in de haarvaten zoals leuke mini zelf-diagnose vragenlijsten (die vaak ten onrechte als testjes worden aangeduid in het dagelijks spraakgebruik).
Psychologie is de verzamelnaam voor een veelheid van verschijnselen die ook nog met elkaar in tegenspraak kunnen zijn. Het is het kennisgebied van menselijk gedrag, handelen, denken, willen en voelen. Uiterlijk voor anderen deels direct waarneembaar of indirect waarneembaar (afleidbaar) en deels in bepaalde mate in je zelf waarneembaar. Het gaat dan om herkenbare en benoembare verschijnselen die voor een deel volstrekt herhaald voorspelbaar zijn -zoals de kniereflex- en voor een deel onvoorspelbaar zijn en blijven.
Beroepspsychologen houden zich in principe bezig met àlles wat mensen doen (en ook nalaten). Het is een sterk controversieel wetenschappelijk beroep dat meer dan ooit groeit en bloeit. Op iedere 2500 inwoners in ons land kom je een echte psycholoog tegen. In de Verenigde Staten 1 op 3000. De wetenschapstak blijft met wisselend succes concurreren met de natuurwetenschappen. De geschiedenis van het psychologievak (faculteit) laat permanente gebiedsuitbreiding zien. Bij stukjes en beetjes wordt bijna iedere andere tak van wetenschap bij de psychologie ingelijfd: fysiologie, sociologie, antropologie, wiskunde, cybernetica, taalwetenschap, filosofie.
Amoebe
Het is een gigantische amoebe. De belangstelling voor de studie
is enorm. In oktober 1992 hadden zich alleen al aan de Amsterdamse universiteit
ruim 700 eerste jaars ingeschreven. Bijna het viervoudige in vergelijking
tot 10 jaar terug. In Leiden: 550. Utrecht: 400. Nijmegen: ruim 400.
Het is ook 100 jaar geleden dat de American Psychological Association werd opgericht. De eerste voorzitter kondigde in december 1892 tijdens de eerste meeting toen al "het psychologisch tijdperk van het wetenschappelijk denken" aan. En dit zelfbewuste, bijna arrogante, standpunt handhaaft zich tot op heden.
Volgens sommige auteurs is ons hele wereldbeeld bezig "gepsychologiseerd" te raken. De humanistische psychologie met haar culturele processen is niet meer weg te denken naast de natuurwetenschappelijke georiënteerde psychologie met bijv. haar belangstelling voor stress bij varkens. Daarbij ontwikkelt zich de gedachte dat de psychologie zich zo'n dominante plaats in de westerse industriële beschaving heeft verworven dat het er op begint te lijken alsof zij de plaats van de godsdienst heeft over genomen. Bijvoorbeeld bij het beantwoorden van belangrijke levensvragen op het gebied van intermenselijke relaties, kinderen opvoeden, arbeidsverhoudingen, oorlog en vrede, omgangsvormen met een eindig milieu, enz. En zoals godsdienstbeoefening zeer controversieel kan zijn (van ziekenzorg tot en met kruistochten en Rushdievervolgingen) zo kan de groep van praktiserende zieleknijpers met veel minder bloedige consequenties door de samenleving worden gezien als heilzame therapeuten dan wel als lastige mensen die het allemaal zo goed weten.
De uitkomsten van de gedragswetenschappen zijn vaak in tegenspraak met de alledaagse ideeën van gewone mensen over andere mensen. Quarkdeeltjes zijn onvoorstelbaar dus de ver van mijn bed show. Dat kan een effect geven van: 'het zal wel waar zijn'. Agressieve neigingen zijn wellicht meer voorstelbaar, dus dichter bij je zelf, maar verdringbaar, dus toch weer onbewust en verweg. En je kunt het niet "vastpakken", hoewel videoregistratie, foto's en notulen gedrag kunnen vastleggen.
Als een gedragswetenschapper stelt dat kinderen speelruimte nodig hebben dan ontstaat vaak de reactie uit de samenleving van: 'dat wisten we toch al'. Zelfs als er stevige causale relaties zichtbaar gemaakt worden, (if-then) geeft dat nog geen preventie voor het kwade, zoals ook de bestrijding van de malariamug, influenza, aids enz. niet toereikend is vanuit de natuurwetenschap.
Kennis is deugd, zei Socrates. Zoals iedereen verstand van voetballen heeft, zo heeft iedereen verstand van psychologie. Het is de paradox van Baron Von Münchhausen die zich aan zijn eigen haren uit het moeras trekt. Psychologen ontwikkelen theorieën over hun objecten, terwijl die objecten (subjecten dus) zelf reeds een (uitgesproken) mening hebben over hoe zij in elkaar zitten.
Paradox
Als het gedrag in het laboratorium op natuurwetenschappelijke wijze
wordt onderzocht dan klinkt het verwijt dat het onderzoeksresultaat wordt
vervormd door de afhankelijke, passieve, niet autonome positie van de persoon.
Als op een humanistische, praktijkgerichte wijze vrije autonome actieve
individuen worden onderzocht buiten het lab dan zijn de onderzoeksresultaten
niet in wetmatigheden te standaardiseren dan wel als goedkope vanzelfsprekendheden
gebrandmerkt.
De samenstellers van het boek hebben op verdienstelijke wijze beide benaderingswijzen naast elkaar geschetst zonder al te veel te polemiseren. Zij zijn de tegenstellingen niet uit de weg gegaan. Dr. Nico Metaal meldt in hoofdstuk 25 over de toekomst van de psychologie: 'De psychologie heeft het niet gemakkelijk. Zij is onderdeel van een snel veranderende samenleving, waarin haar object mede verandert, terwijl het object zelf drommels goed denkt te weten hoe het in elkaar zit. Zij dient èn te onderzoeken hoe mensen als informatieverwerkende systemen in elkaar zitten èn het bestaande maatschappelijk systeem uit te dagen èn mensen met hun dagelijkse problemen te helpen èn zich bij dit alles te verkopen als een geloofwaardige en nuttige discipline'.
Teleac heeft met haar jubileumuitgave een boek op de educatieve markt gebracht waarin een kaleidoscopisch beeld bij elkaar is getoverd van alle oude en nieuwe subdisciplines en deelonderwerpen in de gedragskunde. Jammer dat de parapsychologie opzettelijk buiten beschouwing is gebleven. Ook de historische psychologie ontbreekt maar dat is minder erg. Verder wordt alles getoond. De functieleer, waarnemingsprocessen, ontwikkelingspsychologie van jong tot oud, de onderwijspsychologie, de leerpsychologie, de testpsychologie, het geheugen, het behaviorisme. De werking van de hersenen als belangrijke zetel van verstand, gevoel, pijn, eetlust, slaap, seksualiteit , de taaluiting en betekenisverlening krijgt ruim aandacht. De werking van het zenuwstelsel wordt gedetailleerd geanalyseerd.
Verder doe ik maar een greep: de biopsychologie, de sociale psychologie, de organisatie-psychologie, groepsdynamica, de klinische psychologie, de persoonlijkheidsleer, psychopathologie, psychotherapie, vooroordelen, sekseverschillen, machtsuitoefening, discriminatie, hypnotherapie, hypnose, de gezondheidspsychologie, de psychologie van oorlog en vrede. Er zijn in dit bonte scala antieke curiosa te vinden, zoals de relatie tussen lichaamsbouw en karakter uit de vierde eeuw voor Christus, naast spectaculaire vondsten zoals de gehoorzaamheidsproeven van Milgram in de begin jaren '60 waaruit bleek dat proefpersonen er niet voor terugdeinzen anderen dodelijke elektrische schokken toe te dienen. En dit laatste voorbeeld van wetenschappelijke succes roept dan weer de vraag op: maar we wisten toch al dat 'Befehl ist Befehl' bestond? Waarom lukt het de mensheid dan niet nieuwe holocausten te voorkomen zoals in Bosnië?
Kennis leidt niet altijd tot deugd. Omdat grootschalige politieke krachtenvelden machtiger zijn dan die softe psychologen? Omdat ook de harde natuurwetenschapper niet in staat is de malariamug definitief uit te roeien? Ja, maar ook omdat Befehl ist Befehl niet helemaal opging voor die individuele leden van het 101e bataljon van de Duitse reservepolitie die in 1942 1500 Joodse vrouwen en kinderen doodden in Polen. Zij mochten afzien van hun opdracht. Minstens 80 procent deed toch mee.
De omstandigheden waaronder dat gedrag plaatsvond, bestaat uit psychologische en omgevingsfactoren. En er bestaat ook nog een wisselwerking tussen die beide factoren. Vercultuurlijkte natuur in een cultuuromgeving. Gedrag wordt meestal veroorzaakt door een complex van verschillende factoren tegelijk die ook nog eens op elkaar inwerken. Schuldvragen zijn vragen naar oorzaak en gevolg binnen en of buiten de mens. En de mens is geneigd de schuld buiten zichzelf te zoeken. De psychologie wordt hard en zacht tegelijkertijd. Ze blijft op zoek naar wetmatigheden in een complex proces van ik en de ander, ik en mijn omgeving, van actie en passie(viteit), van verstand en gevoel met liefde en haat en alles er tussenin.
ROBERT VAN GEMERT
Robert van Gemert is als management trainer verbonden aan het opleidingscentrum van PTT-Telecom Amsterdam