Terug naar overzicht
Wanneer een componist niet zo bekend is, moet een recensent dan iets vertellen over de achtergronden van waaruit hij een compositie heeft geschreven? De componist wil zich over het algemeen het liefst laten kennen door zijn muziek. Ik kies partij voor de componist. Op de dubbel-CD 'Dutilleux, Music de Chambre' staan diverse werken voor pianosolo, cellosolo, strijkkwartet, bariton met piano en tevens voor een uniek ensemble met hobo, clavecimbel, contrabas en slagwerk. Het karakteristieke van deze werken is dat elk werk op zich een eigen verhaal heeft.
Voor piano
De 'Sonate' bestaat uit drie delen, waarvan het tweede en derde
deel het meeste boeien. De driedelige opzet sluit nog wel aan bij de conventionele
vorm, maar de muzikale inhoud heeft hiermee nog weinig te maken. Dutilleux
schrijft in de CD-toelichting dat hij dit stuk presenteert als een visioen,
een droom waarin wij ons zonder beperkingen moeten laten leiden, zonder
ons zorgen te maken over de analyse van de muziek. Het tweede deel heeft
de titel 'Lied' meegekregen. Hier is te horen dat een lied niet alleen
met een melodie gezongen behoeft te worden, maar dat je een piano een lied
kunt laten zingen met rijke harmonieën, over elkaar heen buitelende
motieven en aanzwellende en weer wegebbende klanken. Het derde deel (Choral
et variations) heeft een (zelf bedacht) thema dat bewerkt wordt in een
heel persoonlijk idioom met wrange samenklanken en razendsnelle sprankelende
motieven. Zeker het laatste deel is alleen al fascinerend wanneer je bedenkt
welke hoge eisen het aan de pianist stelt om dit technisch en muzikaal
goed uit te kunnen voeren.
De titel 'Figures de Resonances' (1965) voor twee vleugels doet zonder meer recht aan de inhoud. De stukken bestaan vooral uit samenklanken en niet uit thema's of melodieën. Bij het beluisteren is de zoektocht van de componist naar boeiende (samen)klanken weer opniew te ervaren. Opeenvolgingen van samenklanken worden door een uitgekiend pedaalgebruik met elkaar gemengd zodat figuren ontstaan die, zoals de componist zelf aangeeft, 'muzikale stellingen' zijn met puur een akoestische bedoeling. De Franse traditie van componeren met rijke harmonieën laat zich hier duidelijk horen. Op deze CD neemt Dutilleux zelf een van de partijen voor zijn rekening.
De '3 Preludes' zijn geschreven tussen 1973 en 1988. In elk van deze preludes experimenteert Dutilleux met een bepaald idee. In de eerste prelude, met de titel 'D'ombre et de silence' laat Dutilleux donkere harmonieën in elkaar overvloeien, waardoor het nogal eens aan de 'impressionistische' klanken van Debussy doet denken. De tweede prelude, 'Sur un même accord', draait om een spilakkoord van vier tonen. De motieven en meerstemmige gedeelten ontwikkelen zich vanuit dit akkoord. Ook hier weer een grote aandacht voor de mogelijkheden voor diverse klankkleuren van de piano. 'Le jeu des contraires' is de toepasselijke titel van de derde prelude. In de korte beschrijving bij de CD geeft Dutilleux aan dat hij hier experimenteert hier met motieven die zijn om te keren, met motieven die van achter naar voren gespeeld kunnen worden. In de taal heet dit een palindroom: het zinnetje 'Anna sust Susanna' bijvoorbeeld kan ook van achter naar voren gelezen worden. Dat het hier om meer kan gaan dan een eenvoudig taaltrucje is misschien te illustreren met een voorbeeld uit de Engelse taal: Op de ochtend dat Adam wakker wordt en Eva naast zich vindt stelt hij zich voor met: "Madam, I'm Adam". Waarop Eva (verlegen) antwoordde met: "Eve". Het idee van 'omkeerbare motieven' is niet nieuw. Ook componisten als Schönberg, Webern en Messiaen hebben zich hier ieder op hun eigen manier mee bezig gehouden. En steeds komt dan weer een menselijke tekortkoming naar voren: wij kunnen niet achterste voren horen. Dat maakt deze prelude in mijn oren nogal grillig en helaas minder aantrekkelijk.
Voor cello
'Trois Strophes sur le nom de S a c h e r' is een hommage aan de
veelzijdige dirigent en musicoloog Paul Sacher. Vooral in het interbellum
heeft deze Zwitserse musicus veel werk verzet. Als dirigent was hij een
voorvechter van eigentijdse muziek en onder zijn leiding hebben ruim tachtig
werken hun première beleefd, waaronder 'Muziek voor snaren, slagwerk
en celesta' van Bartòk. Ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag
van Sacher nodigde de beroemde cellist en dirigent Mstislav Rostropovich
twaalf vooraanstaande componisten uit (waaronder Boulez, Berio en Henze)
om een stuk te schrijven voor cello-solo op de letters van Sacher's naam.
Dutilleux breidde zijn gelegenheidswerk later uit tot de compositie die
op de CD staat. Hij maakte van de letters een muzikaal gegeven door ze
met behulp van een mix van Duitse en Franse notennamen om te vormen tot
een motief: es, a, c, b, e, d(re). Net als in de derde pianoprelude werkt
Dutilleux ook hier met muzikale palindromen en spiegelstructuren.
Voor strijkkwartet
Het strijkkwartet met de titel 'Ainsi la Nuit' heeft Dutilleux opgedragen
aan Ernest Sussman, een vriend van hem. Het werk bestaat uit zeven delen
en heeft daarmee een onconventionele vorm. Dutilleux schrijft dat 'het
concept van het geheugen' een belangrijke rol speelt. Het geheugen heeft
het vermogen om gebeurtenissen die zich in werkelijkheid in een causaal
verband afspelen, volslagen onwillekeurig en associatief weer voor het
geestesoog terug te halen. Daarbij kunnen fragmenten van een gebeurtenis
verbonden worden met allerlei andere gebeurtenissen. Dat concept speelt
in deze muziek een belangrijke rol. De compositie is zeer rijk aan harmonieën
en motieven. Bovendien zijn er verschillende speeltechnieken van een strijkinstrument
verwerkt. Maar juist door deze rijkdom is het geen toegankelijke muziek.
Zoals wel vaker met strijkkwartetten het geval is: muziek voor de fijnproever.
Voor zang en piano
Twee liederen op teksten van Jean Cassou, een Franse dichter die
een belangrijke rol speelde in het Franse verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog.
De sonetten komen uit een bundel 'Trente-trois Sonnets composés
au secret', een bundel die toentertijd clandestien werd uitgebracht. Eenmaal
gewend aan het muzikale idioom van Dutilleux zijn het twee juweeltjes met
een intense uitstraling. De eerste 'Il n'y avait que des troncs déechirés'
heeft een levendige, wat gewelddadige zetting door de sterke accenten op
de samenklanken en op een aantal woorden uit de tekst door de bariton.
Het andere lied, 'J'ai rêvé que je vous portais entre mes
bras', contrasteert hiermee met tedere, lyrische muziek. Jammer, geen teksten
afgedrukt in het CD-boekje.
Voor hobo, clavecimbel, contrabas en slagwerk
Met deze instrumenten schiep Dutilleux een zeer boeiend klanklandschap
waarin ik me graag liet rondleiden. Het wekt de indruk van een 'associatieve
compositie' waarin de componist zich veel meer heeft laten leiden door
zijn beeldende fantasie dan door toonstelsels. De hobo speelt lyrische
motieven in hoge en lage registers, bij het slagwerk horen we soms melodische
klanken met de vibrafoon, andere momenten zijn het de trommels die de contrabas
begeleiden. Heel eigenaardig is de solo van de clavecimbel: de muziek die
Dutilleux hiervoor schreef, doet elke associatie met oude muziek verdwijnen.
De titel 'Les Citations' duidt op enkele citaten die Dutilleux hier verwerkt
heeft: een citaat uit Peter Grimes van Benjamin Britten als hommage aan
Peter Pears, die samen met Britten het Aldeburghfestival heeft opgericht.
En het eerste deel van dit tweeluik 'For Aldeburgh 85' schreef Dutilleux
tijdens zijn aanwezigheid bij dit festival in 1985. Tijdens het schrijven
van het tweede deel 'From Janeuin to Alain' in 1990, werd de componist,
naar eigen zeggen, achtervolgd door herinneringen aan Jean Alain, de componist
die in 1940 in de oorlog omkwam. Vandaar dat er ook een citaat van Alain
in het stuk voorkomt.
De uitvoering
Is het moeilijk om over de muzikale inhoud van de werken algemene
opmerkingen te maken, over de uitvoering kan dat wel: stuk voor stuk met
veel aandacht en liefde gespeeld, waarmee ook een luisteraar die niet meteen
gecharmeerd is van het muzikale idioom, zich geen betere kennismaking met
de kamermuziek van Dutilleux kan wensen. De meeste composities stellen
niet alleen zeer hoge eisen aan de techniek van de musici, maar ook aan
de verbeeldingskracht om de noten als boeiende, samenhangende muziekstukken
te kunnen uitvoeren. De verdienste van deze CD zit niet alleen in de hoge
kwaliteit van de uitvoering maar ook in het feit dat sommige composities,
zoals de twee liederen, nu voor het eerst een goede opname hebben gekregen.
Dutilleux !?
Er is iets eigenaardigs aan de hand met de bekendheid van de componist.
Het blijkt namelijk dat menigeen die zich met muziek bezighoudt, wel eens
van Dutilleux gehoord heeft, maar nagenoeg geen beeld heeft bij zijn muziek.
En toen ik op zoek ging naar literatuur om u meer achtergrondinformatie
te kunnen verstrekken, bleek dat in tegenstelling met de bekendheid van
zijn naam, er zeer weinig over deze componist is geschreven. Terwijl Henri
Dutilleux al bijna tachtig jaar oud is; hij werd geboren in 1916. Gedurende
zijn leven heeft hij naast componeren officiële betrekkingen gehad,
zoals leraar compositie aan het concervatorium in Parijs. Misschien zit
de tegenstrijdigheid in het feit dat zijn oeuvre niet zo omvangrijk is,
terwijl een aantal composities sterk gewaardeerd worden. Zijn eerste symphonie
bijvoorbeeld duikt nog wel eens op bij een CD-uitgave of in een zeldzaam
interview. Dutilleux heeft, zeker in de latere periode van zijn leven,
geheel eigen muziek geschreven. Van de twaalftoontechniek bijvoorbeeld
heeft hij wel kennis genomen, maar hij heeft er zich niet zo door laten
beïnvloeden. Wel heeft hij het in een aantal composities op een zeer
vrije manier toegepast. Misschien zit de tegenstrijdigheid in het gegeven
dat Dutilleux, hoewel eigenzinnig, niet voor radicale vernieuwingen heeft
gezorgd. Maar vernieuwingen hoeven niet de enige voorwaarde te zijn om
gewaardeerd te kunnen worden; veel composities van Dutilleux, zoals op
deze CD te horen is, hebben een eigen idee en een eigen waarde, waardoor
zij de moeite waard zijn.
PHILIP RUITENBERG