Terug naar overzicht
Menas Kafatos en Thalia Kafatou:
'Looking in, seeing out: cosmos and consciousness'
In 1977 verscheen 'De Tao van fysica' van Fritjof Capra, een Amerikaans fysicus. In dit boek behandelt Capra de volgens hem meer dan toevallige overeenkomsten tussen de inzichten uit de moderne fysica enerzijds en oosterse wijsbegeerte anderzijds. Sinds die tijd zijn er een aantal boeken verschenen die met wisselend succes probeerden verbanden te leggen tussen fysica, denken en bewustzijn. In 1991 verscheen in de Verenigde Staten het boek 'Looking in, seeing out' van de fysicus Kafatos en de computerwetenschapper Kafatou. Dit boek onderzoekt de relatie tussen universum en bewustzijn vanuit de nieuwste inzichten in de quantumfysica en een aantal oosterse denksystemen. Het boek bestaat uit drie onderdelen:
Ik zal deze drie delen hier toelichten, aangevuld met mijn eigen gedachten over het een en ander.
Inleiding
Iedere cultuur in ieder tijdperk kent een heersende visie op mens
en samenleving. Deze manier van denken is in onze westerse samenleving
sterk bepaald door een mechanistische visie op de wereld. De wereld is
een soort machine, waarbinnen veel te voorspellen valt op grond van een
aantal wetten, met name 'natuurwetten'. Deze (zogenaamde altijd geldende)
natuurwetten zijn afgeleid uit de natuurkundige inzichten (en metafysische
opvattingen) van voornamelijk Descartes (Cartesiaans wereldbeeld) en Newton.
Deze manier van denken wordt een 'materialistische' genoemd omdat deze
uitgaat van de materie. Wiskunde en geometrie spiegelen de essentie van
de fysieke werkelijkheid en de natuur is wiskundig in essentie. Een andere
manier van denken over de wereld is 'idealistisch'. Deze werd voornamelijk
bij religieuze en spiritueel ingestelde personen en bewegingen gevonden.
De uiteindelijke ordening van het universum is het gevolg van een onderliggend
ordenend principe (God, Geest of Idee). De ideeën van Descartes en
Newton over de werkelijkheid hebben de laatste 100 jaar op zijn minst hun
universele karakter verloren. Op vele punten is gebleken dat deze benadering
van de wereld niet voldoet. Deze ideeen hebben gemeen dat ze overeenkomen
met onze waarnemingen en ons 'gezond verstand'. Vanuit de relativiteitstheorie
en de quantum- fysica blijkt echter dat op het niveau van de microkosmos(de
kleinste deeltjes) en op het niveau van de macrokosmos (het gehele universum)
deze uitgangspunten niet opgaan. Gezond verstand is niet meer genoeg om
de kosmos te begrijpen. Alleen op het middengebied,'onze' werkelijkheid,
lijken de mechanistische opvattingen volledig op te gaan. Onder andere
uit werken van Einstein, Bohr, Schrödinger, Bell en Pauli ontstaat
een heel ander beeld van onze werkelijkheid.
Moderne wetenschap over het universum
Het eerste deel van het boek beschrijft experimenten en theorieen
die aantonen dat de mechanistische uitgangspunten niet kloppen. Hieruit
komt een beeld van de werkelijkheid naar voren dat, minimaal, afwijkt van
wat we gewend zijn. Helder beschreven door de auteurs passeren onder andere
de volgende 'gegevens' de revue:
Deze en andere voor ons moeilijk voor te stellen inzichten leiden de auteurs tot de volgende conclusie: '...undivided wholeness is the fundamental property of the cosmos' (Blz. 1). Het gevolg hiervan is dat er uiteindelijk geen 'éénduidige' complete kennis van het totale systeem kan zijn omdat er geen 'daarbuiten' is. Wetenschap kan geen geheel kennissysteem opleveren, omdat wetenschappers onderdeel zijn van het geheel en dus onmogelijk 'van buiten '(objectief) naar het heelal kunnen kijken. Deze opvatting heeft implicaties voor onze visie op de werkelijkheid. Deze liggen eerder in het metafysische dan in het fysische vlak.
De eeuwige wijsheid
De aanhangers van het idee van de eeuwige wijsheid (o.a. Huxley)
gaan er vanuit dat door de eeuwen heen op diverse plaatsen van de wereld
denksystemen zijn ontstaan die ontdaan van hun tijdelijke en plaatselijke
aspecten een kern van Waarheid bevatten. Kafatos en Kafatou hangen deze
'perennial philosophy' aan en proberen een koppeling te leggen tussen enerzijds
de 'ene werkelijkheid' van de quantumfysica en anderzijds diverse denksystemen(
onder andere het Kashmir Shaivisme). Want de nieuwste inzichten in de quantumfysica
zijn een nieuwe uiting van de eeuwige wijsheid. De schrijvers gaan in op
de essentiële aspecten van het Shaivisme omdat ze dit een van de meest
heldere ('wetenschappelijke') beschrijvingen van de 'eeuwige wijsheid'
vinden. Voor degenen die niet op de hoogte zijn van de essentalia hiervan
kunnen dit verhelderende hoofdstukken zijn.
Mijns inziens slaan de schrijvers hier de plank enigszins mis. Het eerste 'wetenschappelijk' deel van het boek is helder geschreven en weet duidelijk te maken dat de traditionele visie op het universum niet meer voldoet. Het tweede deel van het boek vind ik zelf iets zwak en het legt niet (duidelijk genoeg) een goede koppeling. De beschrijvingen van overeenstemmingen tussen diverse religies en filosofieën, bijvoorbeeld over een alles verbindende kracht (od, prana, chi, kundalini en de Heilige Geest) zijn aardig, maar niet overtuigend als koppeling naar de fysica. Voor een goede speculatie over het een en ander is het veel te voorzichtig en voor een meer wetenschappelijke benadering is het te vaag en te beperkt.
De synthese
De synthese komt hierdoor niet genoeg uit de verf. In de twee laatste
hoofdstukken worden de 'conclusies' uit de twee voorgaande gedeeltes van
het boek bij elkaar gezet. Wat ik mis is de synthese, namelijk een duidelijke
'koppeling'. Misschien verwacht ik te veel, maar een synthese verbindt
een aantal 'theses' in een overkoepelend geheel. De verbinding in dit geval
is te aarzelend, iets te veel opgelegd en arbitrair. Als poging de werkelijkheid
te benaderen vanuit de quantumfysica is het toch ondanks enige kritiekpunten
zeer de moeite waard. Want de inzichten uit de fysica zijn zo vreemd, dat
we onze 'ouderwetse' visie op mens en kosmos (gedeeltelijk?) over boord
moeten zetten. Een aanrader voor mensen die Engels kunnen lezen en geïnteresseerd
zijn in de fysica en de mens. Laten we hopen dat het vertaald wordt, want
helaas er zijn nog te weinig (leesbare) boeken over dit onderwerp in het
Nederlands vertaald.
JAN SPRONG